การพัฒนาการออกแบบและเพิ่มมูลค่าภูมิปัญญางานพุทธศิลป์ จังหวัดแพร่

Abstract

การศึกษาวิจัยเรื่อง “การพัฒนาการออกแบบและเพิ่มมูลค่าภูมิปัญญางานพุทธศิลป์ จังหวัดแพร่” มีวัตถุประสงค์ในการศึกษาวิจัย คือ ๑) เพื่อวิเคราะห์กระบวนการสร้างองค์ความรู้การสร้างสรรค์งานพุทธศิลป์จังหวัดแพร่ ๒) เพื่อศึกษากระบวนการออกแบบงานพุทธศิลป์จังหวัดแพร่ และ ๓) เพื่อพัฒนาการออกแบบและเพิ่มมูลค่าภูมิปัญญางานพุทธศิลป์จังหวัดแพร่ เป็นการวิจัยเชิงคุณภาพในรูปแบบของ (R&D & Action Research) โดยการลงพื้นที่สารวจงานด้านพุทธศิลป์ในแต่ละพื้นที่ของจังหวัดแพร่ การสัมภาษณ์เชิงลึก การจัดเสนวนากลุ่มย่อย เพื่อหาข้อมูลที่จะนามาทาการวิเคราะห์หาองค์ความรู้ และกระบวนการออกแบบงานพุทธศิลป์ ผลการวิจัยพบว่า ๑. กระบวนการสร้างองค์ความรู้การสร้างสรรค์งานพุทธศิลป์จังหวัดแพร่เกี่ยวกับธรรมาสน์ ตุงกระด้าง บุษบก และพระพุทธรูปไม้แกะสลักในอดีต ปัจจุบันที่ยังพอหลงเหลือให้ได้ศึกษา ส่วนใหญ่จะมีสภาพที่ชารุดเสียหายไปเป็นจานวนมากโดยเฉพาะบุษบกกับพระพุทธรูปไม้แกะสลัก ประกอบกับไม่ได้รับการอนุรักษ์ดูแลรักษาไว้ให้ดีเท่าที่ควร บางอย่างก็ถอดไปเก็บรักษาไว้อย่างมิดชิด เพราะเห็นว่าไม่ได้ใช้ประโยชน์ บางอย่างที่พอจะบูรณได้ก็บูรณขึ้นมาใหม่ แต่ทาให้เสียรูปแบบศิลปกรรมเดินไปก็มาก บ้างก็ถูกรื้อทาลาย และมีการนาศิลปสมัยใหม่มาใช้ทดแทนเป็นจานวนมาก ทาให้ฝีมือของงานช่างในอดีตที่สร้างไว้ถูกทับทมโดยงานใหม่ ทาให้เสียคุณค่าในงานดังเดิมที่เราอาจเรียกว่าพุทธศิลป์แบบเมืองแพร่ และอีกอย่างนับวันความเป็นแพร่จะเสื่อมสลายไปตามกาลเวลา ดังนั้น กระบวนการรวบรวมองค์ความรู้เกี่ยวกับงานพุทธศิลป์เหล่านี้มาจัดให้เป็นองค์ความรู้รวมได้อย่างไร และจัดให้เป็นระบบ ในขณะที่ช่างต่าง ๆ ก็มีต้นทุน คือ ความรู้และทักษะเดิมอยู่แล้ว พร้อมที่จะแบ่งปันประสบการณ์และเผยแพร่งานต่อสาธารณชน แต่ขาดบุคลากรผู้ที่จะเข้ามาช่วยทาหน้าที่ในการรวบรวมให้เป็นหมวดหมู่ และจัดเก็บไว้ในรูปแบบต่าง ๆ

๒. งานพุทธศิลป์จังหวัดแพร่ทาจากไม้สัก โดยผ่านงานฝีมือจากช่างที่มีความชานาญหรือที่เรียกว่า สล่า ที่ได้สั่งสมประสบการณ์ ผ่านการเรียนรู้ การลองผิดลองถูก จนเกิดงานพุทธศิลป์จังหวัดแพร่ ที่มีอัตลักษณ์เฉพาะตัว และสามารถนามาเป็นแนวทางการพัฒนาการออกแบบและเพิ่มมูลค่าภูมิปัญญางานพุทธศิลป์จังหวัดแพร่ ดังนี้ (๑) ธรรมาสน์ เป็นทรงปราสาทมียอดสูง มีการลงรักปิดลายทอง ส่วนฐานมีการแกะสลักบัวคว่าบัวหงาย ส่วนตัวเรือนมีเสาตามมุมสลับมุม ๔ มุม ส่วนหลังคาประดับไปด้วยช่อฟ้าใบระกาขนาดเล็ก มีลวดลายวิจิตรพิศดาร (๒) ตุงกระด้าง มีลักษณะเป็นแผ่นยาวมีปลายแหลมทั้งสองด้าน แกะสลักเป็นลวดลายนาคเกี้ยวหวั่นกัน ลวดลาย ๑๒ ราศี มีการลงรักปิดทอง ส่วนปลายด้านบนแกะสลักเป็นรูปนก รูปหงส์ (๓) บุษบก เป็นศิลปะล้านนาผสมผสาน มีลักษณะคล้ายธรรมาสน์แต่ขนาดเล็กกว่า ลวดลายที่ใช้ประดับมีไม่มากเท่ากับธรรมาสน์ (๔) พระพุทธรูปไม้แกะสลัก มีลักษณะเป็นปางนั่งสมาธิ มีฐานสูงเป็นชั้น ๆ แกะสลักเป็นกลีบบัวคว่าบัวหงายสลับกัน และมีการลงรักปิดทองประดับกระจก ๓. การพัฒนาการออกแบบและเพิ่มมูลค่าภูมิปัญญางานพุทธศิลป์จังหวัดแพร่ เป็นการนาเอาความรู้ด้านศิลปะมาถ่ายทอดลงบนไม้สักจนเกิดเป็นงานพุทธศิลป์ที่มีความเกี่ยวข้องกับพระพุทธศาสนาเพื่อถวายไว้เป็นพุทธบูชา เป็นการทาบุญให้กับคนตาย เป็นการทาบุญให้กับตนเอง ปัจจุบันการออกแบบงานพุทธศิลป์มีความหลากหลายด้วยปัจจัยหลาย ๆ ด้าน เช่น ความเปลี่ยนแปลงทางสังคม ความเจริญด้านวัตถุ ความเจริญด้านเทคโนโลยี และความเจริญด้านการสื่อสาร เป็นต้น และความต้องการของผู้บริโภคที่เป็นตัวแปรสาคัญที่ทาให้งานพุทธศิลป์จังหวัดแพร่มีความหลากหลายมากขึ้น ดังนั้น จึงทาให้การพัฒนาการออกแบบและเพิ่มมูลค่าภูมิปัญญางานพุทธศิลป์จังหวัดแพร่ มีความเปลี่ยนแปลงในด้านรูปทรงที่มีความชัดเจนมากขึ้น สีที่นามาลงรักมีความคมชัด ลวดลายมีความหลากหลายและสวยงามมากขึ้น แต่ถึงจะมีความเปลี่ยนแปลงไปงานพุทธศิลป์จังหวัดแพร่ยังคงยึดรูปแบบ รูปทรง วัสดุที่ใช้ และลวดลายที่แฝงไปด้วยคติธรรมความเชื่อ ภูมิปัญญาท้องถิ่น วัฒนธรรมประเพณีท้องถิ่น และความถนัดงานช่างสล่าที่ได้สะท้อนออกมาเป็นงานพุทธศิลป์ที่เป็นอัตลักษณ์ของจังหวัดแพร่ ได้แก่ ธรรมาสน์เมืองแพร่ ตุงกระด้างเมืองแพร่ บุษบเมืองแพร่ และพระพุทธรูปไม้แกะสลักเมืองแพร่