การวิเคราะห์การตีความคำว่า “ธรรม” ของพุทธทาสภิกขุ

Abstract

การวิจัยเรื่องนี้ มีวัตถุประสงค์ 3 ประการคือ 1) เพื่อศึกษาการตีความคำว่า “ธรรม” ของพุทธทาส ภิกขุ 2) เพื่อวิเคราะห์การตีความคำว่า “ธรรม” ของพุทธทาสภิกขุ และ 3) เพื่อวิเคราะห์อิทธิพลต่อแนวคิด ด้านวิชาการและผลกระทบต่อการดำเนินชีวิตของสังคมไทย ผลการวิจัยพบว่า การตีความพระธรรมวินัยมีมาแต่ครั้งพุทธกาลเห็นได้จาก 2 คัมภีร์ คือ เนตติปกรณ์ และเปฏโกปเทส ซึ่งรจนาโดยพระมหากัจจายนเถระใช้สืบทอดมาจนถึงปัจจุบัน เนตติปกรณ์นั้นแต่งอธิบาย ความในพระไตรปิฎก เน้นการวิเคราะห์ โดยการนำข้อความจากพระสูตรมาอธิบายตามหลักภาษาและแจก องค์ธรรมตามหลักพระอภิธรรมอย่างละเอียด ส่วนเปฏโกปเทส เป็นคัมภีร์แสดงวิธีอธิบายปรมัตถธรรมและ ความหมายของธรรมะแต่ละอย่าง ๆ แล้วนำมาอธิบายรวม พุทธศตวรรษที่ 10 ยุคของพระอรรถกถาจารย์มีพระพุทธโฆษาจารย์ เป็นต้น รจนาคัมภีร์อรรถกถา พระไตรปิฎก ก็ได้มีการอธิบายขยายความธรรมะ โดยยึดหลัก 2 ประการคือ การอธิบายศัพท์ให้เข้าใจ และ การอธิบายความหมายของธรรมะในบริบทนั้น ๆ ให้เข้าใจ เป็นไปตามลำดับของเนื้อหาในพระไตรปิฎก และ ยังมีปกรณ์วิเสส เช่น วิสุทธิมรรคที่แต่งอธิบายหลักธรรมโดยอ้างอิงความถูกต้องจากพระพุทธพจน์ใน พระไตรปิฎก ส่วนที่เป็นอัตโนมตินี้มีน้อยมาก ยกเว้นเรื่องพระวินัยปิฎกในส่วนพระสูตรและพระอภิธรรม เป็นการขยายความให้เข้าใจง่ายยิ่งขึ้น พุทธทาสภิกขุ ตีความความหมายของ “ธรรมะ” เป็น 4 อย่าง คือ 1) ธรรมะในฐานะธรรมชาติ หมายถึง สภาวธรรมทั้งที่เป็นสังขตธรรมและอสังขตธรรม และที่เป็นกุศลธรรม อกุศลธรรม หรืออัพยากฤต ธรรม 2) ธรรมะในฐานะกฎธรรมชาติ หมายถึงสัจธรรมที่เป็นกฎธรรมชาติควบคุมสรรพสิ่ง เช่น อิทัปปัจจยตาและไตรลักษณ์ เป็นต้น 3) ธรรมะในฐานะหน้าที่อันมนุษย์จะต้องทำตามกฎธรรมชาติ หมายถึงภาวะหน้าที่ที่ มนุษย์ต้องปฏิบัติ เพื่อการดำรงชีพอยู่อย่างเหมาะสม เช่น อริยมรรคมีองค์ 8 เป็นต้น อันเป็นการปฏิบัติธรรม และ 4) ธรรมะในฐานะผลที่จะได้รับตามหน้าที่ที่มนุษย์ต้องปฏิบัติตามธรรมชาติ ถือเป็นปฏิเวธธรรม ซึ่งเป็น จุดหมายสูงสุดของพระพุทธศาสนาได้แก่ มรรค ผล นิพพาน จุดเด่นแห่งคำสอนของพุทธทาสภิกขุคือเรื่องตถตา อิทัปปัจจตา และสุญญตา โดยเฉพาะเรื่อง สุญญตาหรือ “จิตว่าง” ท่านเน้นมากกับการใช้ชีวิตประจำวัน ผู้มีจิตว่างเท่ากับเข้าถึงพระนิพพานได้ชั่วขณะหนึ่ง นอกจากนี้ ท่านเน้นเรื่องนิพพานในชาตินี้ ซึ่งได้รับอิทธิพลแนวคิดจากมหายานในนิกายเซน จากการที่ท่าน แปลหนังสือพระสูตรของเว่ยหล่าง และคำสอนของฮวงโป ด้วยเหตุนี้จุดเน้นจึงอยู่ที่สุญญตา ในเชิงปฏิบัติ แนวคิดการตีความธรรมะของท่านพุทธทาสภิกขุมีอิทธิพลต่อวงวิชาการ ตลอดถึง การนำไปใช้ในสังคมไทย เช่น เรื่องการศึกษาและธัมมิกสังคม เพื่อพัฒนาให้สังคมเป็นสังคมแห่งปัญญาที่มี ความรู้คู่คุณธรรมให้เข้าใจและปฏิบัติธรรมะอย่างถูกต้องได้รับผลสูงสุดเป็นมรรค ผล นิพพาน